Ziemia chełmińska

Ziemia chełmińska (łac. Terra Culmensis, niem. Kulmerland) – region historyczno-etnograficzny, a dawniej również jeden z głównych regionów administracyjnych Polski. Stanowi on część Pomorza Nadwiślańskiego. Nazwa regionu nawiązuje do historycznych związków tych terenów z miastem Chełmnem, które było jego stolicą już za czasów piastowskich.

Ziemia chelmińska Terra Culmenisis
Lokalizacja
Herb
Informacje
Państwo	Polska
Stolica	Chełmno
Liczba ludności
Język	polski
Kod samochodowy	C lub N
toruntour.pl/14/ziemia-chelminska Strona internetowa

Historia

Ziemie te w części północnej i środkowej od czasów najdawniejszych były zamieszkiwane przez ludność słowiańską, której kultura materialna wykazywała powiązania z szeroko pojętym północnosłowiańskim, pomorsko-połabskim obszarem kulturowym (kultura Sukow-Dziedzice). Natomiast na wschodnie tereny ziemi chełmińskiej (ziemia lubawska) w VIII w. zaczęło napływać osadnictwo słowiańskie z Mazowsza, które osiągnęło rubież po Trzcin i Tarczyn, następnie w IX wieku Leszcz aż po Kajkowo koło Ostródy. Od połowy XI w. są tu datowane większe wpływy kujawskie i mazowieckie.

Ziemia chełmińska w X-XII wieku należała do państwa Piastów. Na początku XI wieku w czasach panowania Mieszka II na Górze Św. Wawrzyńca w Kałdusie (późniejsze Chełmno) istniał gród będący jednym z najważniejszych ośrodków władzy administracyjnej i kościelnej w państwie pierwszych Piastów. Od 1138 roku znajdowała się pod panowaniem książąt mazowieckich.

Stąd w latach dwudziestych XIII wieku wyruszały wyprawy krzyżowe z biskupem misyjnym Chrystianem. Niestety były one mało skuteczne, dlatego w 1228 roku książę mazowiecki Konrad I wydał przywilej nadający ziemię chełmińską Krzyżakom, zachowując nad nią prawa zwierzchnictwa. Sprowadzenie Krzyżaków było związane z dążeniem do wsparcia chrystianizacji Prusów oraz zabezpieczenia granic Polski przed najazdami pogańskich plemion pruskich.

Wyprawiając się z ziemi chełmińskiej, Zakon krzyżacki szybko uzyskał samodzielność na podbitych terenach i stworzył swoje potężne państwo z nowymi strukturami administracyjnymi, ludnościowo-etnicznymi (niemieccy osadnicy) oraz gospodarczymi i kulturalnymi (prawo chełmińskie).

W czasach krzyżackich ziemia chełmińska była podzielona na kilka komturii. W 1243 r., kiedy na synodzie w Toruniu ogłoszono papieską bullę o podziale ziem krzyżackich na diecezje, ziemia chełmińska została objęta nową diecezją chełmińską z katedrą w Chełmży, a od 1257 roku własnością biskupów chełmińskich staje się też i ziemia lubawska, która od tego momentu była centrum administracyjnym kompleksu dóbr biskupich zwanych kluczem lubawskim. Wkrótce, jeszcze w XIII i XIV w. na całym obszarze ziemi chełmińskiej powstała gęsta sieć gotyckich kościołów, które dziś stanowią doskonałe świadectwo rozwoju cywilizacji i wysokiej klasy architektury tego regionu.

Po wojnie 13-letniej (1454-1466), kiedy ziemia chełmińska weszła w skład polskich Prus Królewskich, utworzono tu województwo chełmińskie.

W wyniku I rozbioru Polski ziemia chełmińska bez Torunia została włączona w granice państwa pruskiego. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. została włączona do II Rzeczypospolitej i weszła w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu.

W PRL ziemia chełmińska znalazła się w województwie bydgoskim. W 1975 r. po reformie administracyjnej ponad 90% terytorium ziemi chełmińskiej znalazło się w województwie toruńskim.

Obecnie większość historycznej ziemi chełmińskiej wchodzi w skład województwa kujawsko-pomorskiego, a niewielka jej część leży w województwie warmińsko-mazurskim.

Warunki naturalne

Obszar ziemi chełmińskiej jest zróżnicowany pod względem ukształtowania powierzchni. Prawie cały region w przeszłości znajdował się w zasięgu ostatniego zlodowacenia (Wisły), które to pozostawiło po sobie świeży, młodoglacjalny krajobraz. Największą powierzchnię zajmują wysoczyzny morenowe urozmaicone płatami i szlakami sandrowymi. Na terenie ziemi chełmińskiej można znaleźć dziesiątki wzgórz i pagórków morenowych (okolice Wąbrzeźna i Radzynia), kemów (okolice Golubia), wałów ozów (okolice Golubia i Chełmży) i głębokich rynien polodowcowych wypełnionych w dużej części przez wody jezior (Pojezierze Brodnickie). Powierzchnia terenu wznosi się nieznacznie z zachodu na wschód i dopiero za linią Drwęcy wysokości bezwzględne wyraźnie wzrastają (Garb Lubawski).

Według podziału fizyczno-geograficznego Polski ziemia chełmińska zajmuje w całości Pojezierze Chełmińskie oraz części Pojezierza Brodnickiego, Pojezierza Łasińskiego, Doliny Drwęcy, Doliny Fordońskiej, Doliny Kwidzyńskiej, Kotliny Toruńskiej, Kotliny Grudziądzkiej, Garbu Lubawskiego i Równiny Urszulewskiej.

Największym z nich jest Pojezierze Chełmińskie, gdzie występuje ok. 100 jezior, lecz są to akweny niezbyt duże. Do największych należą Jezioro Wieczno (3,47 km²) i Jezioro Chełmżyńskie (2,71 km²).

Pojezierze Brodnickie to natomiast ponad 100 jezior o powierzchni ponad 1 ha. Największym z nich jest Jezioro Wielkie Partęczyny o powierzchni 324 ha. Dominują tutaj jeziora rynnowe, a wiele z nich połączonych jest ciekami wodnymi, takimi jak rzeki Skarlanka i Drwęca, co sprawia, że region ten jest atrakcyjny do uprawiania turystyki kajakowej. Wiele z nich znajduje się na obszarze Natury 2000 i objętych jest zakazem używania silników spalinowych. Na terenie pojezierza znajduje się Brodnicki Park Krajobrazowy z siedzibą w Grzmięcy. Wędrówki po parku umożliwiają szlaki turystyki pieszej, rowerowej, wodnej i konnej.

Najwyżej wyniesiona część ziemi chełmińskiej znajduje się w jego północno-wschodniej części w obrębie Garbu Lubawskiego (pow. 270 m n.p.m.), co sprzyja uprawianiu sportów zimowych. Na Garbie Lubawskim w miejscowości Kurzętnik funkcjonuje Ośrodek Narciarski Kurza Góra, posiadający trzy trasy narciarskie, zimowy park rozrywki, lodowisko, Szkołę Narciarską oraz największą fabryką śniegu w Europie, która umożliwia stworzenie idealnych warunków na stoku w każdej temperaturze, nawet tej dodatniej. Na terenie Góry również występuje Bike Park i Wieża Widokowa.

Najniżej położone tutaj miejsce znajduje się w dnie doliny Wisły w rejonie Wałcza (ok. 14 m n.p.m.).

Klimat

Klimat regionu zalicza się do przejściowych, łączących klimaty pojezierzy bałtyckich. Średnia temperatura stycznia obniża się z zachodu na wschód od -2 do -3 st., zaś w lipcu wynosi średnio 18 st. Najcieplejszym rejonem ziemi chełmińskiej jest dolina Wisły, gdzie średnie roczne temperatury powietrza wynoszą 7 °C.

Opady notowane tutaj wynoszą ponad 600 mm. Minimum opadów występuje w lutym, a maksimum – w lipcu i sierpniu. Przeważają wiatry z kierunków: zachodniego i południowo-zachodniego (ponad 40% częstości).

Bogactwa naturalne

Do zasobów naturalnych na terenie ziemi chełmińskiej należą złoża wód mineralnych o charakterze leczniczym i termalnym, występujących w miejscowości Marusza w gminie Grudziądz.

Roślinność

Szata roślinna ziemi chełmińskiej jest charakterystyczna dla obszarów polodowcowych. Występuje tu najbogatsze w Polsce północnej skupisko roślinności stepowej. Rośliny te osiedliły się i utrzymują na stromych, silnie nasłonecznionych zboczach Koliny Toruńskiej, doliny Wisły oraz jej dopływów. Do najstarszych składników flory należą m.in. gatunki dawnej tundry glacjalnej i postglacjalnej, które zachowały się najczęściej na torfowiskach, licznie występujących na Pojezierzu Brodnickim. Do roślin rzadkich należą specyficzne pod względem warunków siedliskowych rośliny słonolubne, tzw. halofity. Teren ziemi chełmińskiej jest objęty zasięgiem większości rodzimych gatunków drzew, z tym że granice zasięgu osiągają na tym obszarze m.in. świerk, buk, klon, cis i jarząb brekinia.

Obszar

Ziemia chełmińska początkowo obejmowała obszar leżący w łuku Wisły pomiędzy jej prawym (wschodnim) brzegiem a Drwęcą na południu i Osą aż do jej ujścia do Wisły na północy. Na wschodzie granicą ziemi chełmińskiej była rzeka Lutryna. Od 2 poł. XIII wieku do ziemi chełmińskiej zaczęto zaliczać ziemię lubawską (dawną część Ziemi Sasinów) oraz obszar na prawym brzegu rzeki Osy wokół miasteczka Łasin (dawną część Pomezanii). W 1317 roku przyłączono do niej ziemię michałowską (faktycznie część ziemi dobrzyńskiej).

Obecnie obejmuje ona w woj. kujawsko-pomorskim powiaty: grudziądzki (bez północno-wschodniego obszaru gminy Świecie nad Osą), chełmiński, wąbrzeski, toruński (bez dzielnicy Podgórz w Toruniu oraz terenów na południowy zachód od Wisły), golubsko-dobrzyński (bez Dobrzynia oraz terenów położonych na południowy wschód od Drwęcy) i brodnicki (również bez terenów położonych na południowy wschód od Drwęcy) oraz w woj. warmińsko-mazurskim powiaty: nowomiejski (bez północno-zachodniej części gminy Biskupiec, czyli prawego brzegu rzeki Osy), iławski (tylko gmina Lubawa) i działdowski (prawie cały teren gminy Lidzbark bez jej południowych fragmentów i północno-zachodni obszar gminy Rybno).

Miasta

• Brodnica
• Chełmno
• Chełmża
• Golub-Dobrzyń
• Grudziądz
• Jabłonowo Pomorskie
• Kowalewo Pomorskie
• Kurzętnik
• Lidzbark Welski
• Lubawa
• Łasin
• Michałów
• Nowe Miasto Lubawskie
• Ostromecko
• Radzyń Chełmiński
• Toruń
• Wąbrzeźno

Warto zobaczyć

Walory turystyczne ziemi chełmińskiej to przede wszystkim duża ilość gotyckich zamków i kościołów, wzniesionych przez władających niegdyś tymi ziemiami Krzyżaków. Region posiada też dobre warunki naturalne, takie jak pagórkowate ukształtowanie terenu, lasy oraz jeziora i rzeki, co sprzyja uprawianiu różnych sportów.

• Brodnica – miasto słynące z trójkątnego rynku, jednego z trzech takich istniejących w Polsce. Zachowało się tutaj część murów miejskich i ich bramy, baszty, wieże oraz ruiny zamku krzyżackiego wraz z wieżą, oferującą widok na panoramę miasta. Niedaleko zamku znajduje się też piękny Pałac Anny Wazówny wraz z jej pomnikiem. Ważną atrakcją miasta zasługującą na uwagę jest również Jezioro Niskie Brodno, gdzie występują też i noclegi.
• Zamek krzyżacki w miejscowości Zamek Bierzgłowski, niedaleko od Torunia. Jest zachowany w prawie nienaruszonym stanie.
• Chełmno – stolica ziemi chełmińskiej. Zachowało się tutaj aż sześć gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich wraz z wieżami, basztami i bramami, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic, z których najstarsze sięgają XIII w.
• Kościół katedralny Świętej Trójcy w Chełmży – jeden z najważniejszych kościołów ziemi chełmińskiej, który był pierwszym kościołem ufundowanym przez biskupów chełmińskich. Był budowany etapami od 1251 do XIV w.
• Neogotycką Wieżę Ciśnień w Chełmży z elementami modernizmu i tzw. stylu rodzinnego.
• Jezioro Chełmżyńskie, nad którym w mieście Chełmża występuje mostek umożliwiający przejście z jednej plaży na drugą. W okolicy jeziora usytuowane są prywatne ośrodki wczasowe.
• Konwentualny zamek krzyżacki w Golubiu-Dobrzyniu z przełomu XIII i XIV wieku. Jeden z niewielu zamków ziemi chełmińskiej zachowany w całości.
• Dom podcieniowy "Pod Kapturkiem" z 1771 r., znajdujący się przy rynku w Golubiu-Dobrzyniu.
• Grudziądz – miasto spichrzy i ogrodów, stolica kawalerii polskiej oraz dawny garnizon wojskowy. Zachowały się tutaj z czasów średniowiecza zarówno zabytkowy kompleks spichrzy, Kościół św. Mikołaja, jak i murowany średniowieczny mostek na al. biskupa Chrystiana, będący najstarszym takim mostem Polsce. Ważnym średniowiecznym zabytkiem miasta są również ruiny zamku krzyżackiego wraz z odnowioną Wieżą Klimek, oferującą widok na panoramę miasta i dolinę Wisły. Znajduje się tu też sporo fortyfikacji, z których najważniejszymi w przeszłości były Cytadela oraz Fort Wielka Księża Góra koło Grudziądza. Miasto może się też pochwalić mostem drogowo-kolejowym im. Bronisława Malinowskiego – najdłuższym tego typu w Polsce, usytuowanym nad Wisłą. W mieście występuje też dość sporo terenów zieleni miejskiej (parków, kwiecistych skwerów, las Rudnicki) i jeziora: Tarpno i Rudnickie Wielkie – te drugie z nich posiada ośrodek wczasowy z domkami letniskowymi i hotelem. Miasto posiada również Geotermię Grudziądz, oferującą kąpiele w leczniczej wodzie solankowej oraz liczne zabiegi rehabilitacyjne. W ośrodku znajduje się także jedyna w Europie piramida z tężnią solankową.

• Kościół Chrystusa Króla w Jabłonowie Pomorskim.

• Pałac Narzymskich w miejscowości Jabłonowo-Zamek.
• Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Kowalewie Pomorskim.

• Kurza Góra w Kurzętniku – funkcjonuje na niej największa stacja narciarska w północnej Polsce, z trzema oświetlonymi trasami narciarskimi, zimowym parkiem rozrywki dla najmłodszych, lodowiskiem, Szkołą Narciarską oraz największą fabryką śniegu w Europie, co umożliwia stworzenie idealnych warunków na stoku w każdej temperaturze, nawet tej dodatniej. Na Kurzej Górze znajduje się też zjawiskowa Wieża widokowa z drewnianą ścieżką o długości prawie 2 kilometrów. Na terenie Góry również funkcjonuje profesjonalny Bike Park.
• Ruiny zamku kapituly chełmińskiej w Kurzętniku.
• Jezioro Wielkie Partęczyny w miejscowości Ciche, w gminie Kurzętnik z licznymi ośrodkami wczasowymi.

• Rzeka Wel w Lidzbarku Welskim, słynąca ze spływów kajakowych.
• Jezioro Lidzbarskie w Lidzbarku, posiadające liczne ośrodki wczasowe.
• Kościół św. Wojciecha w Lidzbarku Welskim.
• Lubawa – stolica i jednocześnie najstarsze miasto ziemi lubawskiej. W mieście znajdują się jedne z najlepiej zachowanych ruin zamku, jaki należał do biskupów chełmińskich, będące obecnie siedzibą Centrum Aktywności Społecznej.

• Jezioro Łasińskie (tzw. jezioro Zamkowe) w Łasinie, nad którym znajduje się Ośrodek Wypoczynkowo-Szkoleniowy „Casus”.

• Ruiny klasztoru OO. Reformatów w Łąkach Bratiańskich – znany był z objawień Matki Boskiej oraz nazywany był Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Teren poklasztorny administracyjnie podlega miastu Nowe Miasto Lubawskie.
• Brama Brodnicka (Kurzętnicka) w Nowym Mieście Lubawskim.
• Ostromecko – wieś z zachowanym, okazałym zespołem pałacowo-parkowym należącym pierwotnie do rodziny Schönborn, a w latach 1890–1945 do rodziny von Alvensleben. W skład tego zespołu wchodzą Barokowy Pałac oraz Pałac klasycystyczny.
• Ruiny zamku krzyżackiego w Papowie Biskupim, w Pokrzywnie, niedaleko Grudziądza oraz Rogóźnie-Zamku, na trasie między Grudziądzem a Łasinem.

• Radzyń Chełmiński – najmniejsze miasto ziemi chełmińskiej, słynące z dobrze zachowanych ruin zamku krzyżackiego (wybudowanego w podobnym stylu, jak zamek w Gniewie, najprawdopodobniej zbudowany przez tą samą osobę) oraz odbywających się tu cyklicznych imprez.
• Toruń – największe miasto ziemi chełmińskiej. Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków.
• Wąbrzeźno – dawne miasto biskupie, słynące z zabytkowego Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej, jaszczurczej fontanny – symbolu Związku Jaszczurczego oraz aż 3 jezior okalających miasto (Jezioro Zamkowe, Frydek i Sitno).

Galeria

• 
  Wieża Grzybek w Brodnicy (w tle ruiny zamku)
• 
  Pomnik Anny Wazówny wraz z pałacem
• 
  Zamek Bierzgłowski
• 
  Rynek w Chełmnie z renesansowym ratuszem
• 
  Wieża ciśnień w Chełmży
• 
  Bazylika konkatedralna Świętej Trójcy w Chełmży
• 
  Zamek w Golubiu-Dobrzyniu
• 
  Dom podcieniowy "Pod Kapturkiem" w Golubiu-Dobrzyniu
• 
  Ruiny zamku z Wieżą Klimek w Grudziądzu
• 
  Zespół spichrzy wraz z Bazyliką kolegiacką św. Mikołaja i Kolegium Jezuickim w Grudziądzu
• 
  Most im. Bronisława Malinowskiego w Grudziądzu
• 
  Murowany mostek w Grudziądzu
• 
  Cytadela Grudziądz
• 
  Solanki w Grudziądzu
• 
  Kościół Chrystusa Króla w Jabłonowie Pomorskim
• 
  Pałac Narzymskich w Jabłonowie-Zamku
• 
  Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Kowalewie Pomorskim
• 
  Ruiny zamku biskupów chełmińskich w Kurzętniku
• 
  Wieża widokowa w Kurzętniku
• 
  Kościół św. Wojciecha w Lidzbarku Welskim
• 
  Ruiny zamku biskupów chełmińskich w Lubawie
• 
  Brama Brodnicka w Nowym Mieście Lubawskim
• 
  Klasztor w Łąkach Bratiańskich
• 
  Pałac Stary w Ostromecku
• 
  Pałac Nowy w Ostromecku
• 
  Ruiny zamku w Papowie Biskupim
• 
  Ruiny zamku w Pokrzywnie
• 
  Zamek w Radzyniu Chełmińskim
• 
  Zamek w Rogóźnie-Zamku
• 
  Rynek na Starym Mieście w Toruniu
• 
  Rynek w Nowym Mieście w Toruniu
• 
  Dom Kopernika w Toruniu
• 
  Ruiny zamku krzyżackiego w Toruniu
• 
  Krzywa Wieża w Toruniu
• 
  Twierdza Toruń
• 
  Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej w Wąbrzeźnie

Sąsiednie regiony

• Ziemia dobrzyńska
• Kujawy
• Kociewie
• Bory Tucholskie
• Powiśle
• Mazury