Powiśle

Powiśle Dolne Powiśle, Powiśle Gdańskie
Lokalizacja
Informacje
Państwo	Polska
Stolica	Kwidzyn
Liczba ludności
Język	polski
Kod samochodowy
Strona internetowa

Powiśle, znane także jako Dolne Powiśle (niem. Unteres Weichseltal), rzadziej Powiśle Gdańskie – współczesny region geograficzno-kulturowy, położony pomiędzy Wisłą, Nogatem, Zalewem Wiślanym, a Pasłęką.

Nazwa

Nazwa Powiśle jest stosunkowo dość młoda. Za czasów istnienia plemion pruskich środkowy, południowy oraz południowo-wschodni obszar dzisiejszego Powiśla nazywano Pomezanią, natomiast północny i północno-wschodni – Pogezanią. Niekiedy też ze względu na pograniczny charakter Tolkmicka i jego okolic, północny skrawek Powiśla przy Zalewie Wiślanym nazywano Warmią.

Gdy tereny te zostały podbite przez Zakon Krzyżacki, południowa część Pomezanii na północ od rzeki Osy w 2 połowie XIII w. weszła w skład ziemi chełmińskiej (obszar Łasina), natomiast południowo-zachodnia część weszła w skład diecezji pomezańskiej, której obszar wraz z pozostałymi terenami dawnego plemienia, w tym zachodni obszar Mazur zaczęto nazywać Prusami Górnymi (zwanymi czasem też Oberlandem lub Pogórzem). Prawie całą Pogezanię natomiast zaczęto zwać Hockerlandią (od imienia legendarnego księcia pruskiego Hoggo), a niewielki jej południowo-wschodni fragment (obszar Ornety i Dobrego Miasta) wszedł w skład diecezji warmińskiej.

Po II pokoju toruńskim w 1466 r. niewielka północna część Pogezanii (obejmująca miasto Elbląg) i Pomezanii (obejmująca Malbork) weszła w skład województwa malborskiego I Rzeczypospolitej (Prusy Królewskie), którego teren nazywano ziemią malborską. Reszta ziem – znana jako Hockerlandia – pozostała w obrębie państwa pruskiego w okręgu Prusy Górne.

Po raz pierwszy Powiśle jako nazwa regionu pojawiło się w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla określenia obszaru plebiscytowego obejmującego ówczesny powiat malborski, sztumski, kwidzyński i suski, zamieszkiwane przez istotny odsetek ludności polskiej. Powiaty te wraz z elbląskim stanowiły razem obszar tzw. Rejencji Zachodniopruskiej (niem. Regierungsbezirk Westpreußen), której teren zwano niekiedy Unteres Weichseltal (pol. Doliną Dolnej Wisły).

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce używano określenia ziemia malborska, obejmującego także Żuławy Wielkie i Elbląskie, choć nazwa Pomezania czasami była również używana. Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między Wisłą, Nogatem, Dzierzgonią, Liwną a linią Malborka, zamieszkiwaną przez ludność polską i mówiącą narzeczem malborskim.

Nazwę Powiśle ponownie zaczęto używać po 1945 r. i rozciągnięto jego obszar na tereny takich miast, jak Morąg, Pasłęk i Miłakowo oraz gmin wiejskich Łukta, Małdyty i Godkowo aż po rzekę Pasłękę, które – pomimo nieprzynależenia ich do niemieckiej Rejencji Zachodniopruskiej, którą przed 1920 r. w Polsce zwano Powiślem – przynależały jednak do historycznej dawnej Pogezanii. Określenie Powiśle w znaczeniu po 1945 roku jest w rzeczywistości jednak nazwą sztuczną, silnie promowaną przez władze PRL, niemającą uzasadnienia historycznego.

W swoim założeniu w czasach PRL-u nazwa ta miała wskazywać na polską – wraz z Mazurami i Warmią – przynależność tej części Ziem Odzyskanych do tzw. Pomorza Mazowieckiego, które miało zastąpić negatywnie kojarzące się dawne całe Prusy Wschodnie. Powodem tego był problem nazewnictwa, wynikający z faktu odzyskania w 1945 r. ziem pruskich przez państwo polskie. Region ten należało jakoś nazwać i co jest bardzo ważne, nazwać go po polsku. Polacy mieszkający na tych ziemiach nie chcieli, aby nazywano ich Prusakami. Na tym terenie powszechnie nie przyjęły się również określenia historyczne, jak Pomezania i Pogezania, czy Prusy Górne.

Określenie Powiśle tak czy siak w pierwotnym czy powojennym znaczeniu budzi wiele kontrowersji, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru pomiędzy Wisłą, Nogatem, Zalewem Wiślanym i Pasłęką. Obecnie bywa również zamiennie zwany Dolnym Powiślem lub Powiślem Gdańskim w celu odróżnienia go od innych regionów kulturowych, jak Powiśle Lubelskie, Powiśle Dąbrowskie, Powiśle Puławskie czy warszawskiej dzielnicy o nazwie Powiśle.

Historia

W średniowieczu obszar współczesnego Powiśla był zamieszkiwany przez pruskie plemiona Pomezanów i Pogezanów. W V–IX wieku tereny Pogezanii zasiedlili Prusowie, a w VIII w. duńscy wikingowie stworzyli tu emporium handlowe – Truso. Pomezania zaś należała do najmłodszych pruskich ugrupowań plemiennych. Uformowało się ono w wyniku zajęcia przez Prusów dopiero na przełomie XII i XIII w. obszarów między Osą i Wisłą a rzeką Dzierzgoń. Do końca XII wieku zachodnia i południowa Pomezania była zasiedlona przez ludność słowiańską (kasztelania świecka) w rejonie grodów: Nowy Dwór, Zwiniarz, Gutowo, Łanioch, Pokrzydowo, Trzcin, Tarczyny, Grążawy i z granicą z Prusami między Nielbarkiem a Szynwałdem.

Ekspansja terytorialna społeczności związanych z pruskim kręgiem kulturowym przybrała na sile w XII stuleciu. Zasiedlone zostały wówczas tereny znajdujące się na południe i wschód od rzeki Dzierzgoń. W latach 1213, 1216, 1220, 1226, 1252 miały miejsce pruskie rejsy łupieżcze, które spowodowały upadek struktur osadniczo-terytorialnych związanych ze słowiańską strefą chełmińsko-dobrzyńską w południowej części Pojezierza Iławskiego oraz z Pomorzem Wschodnim. Przypuszczalnie w trakcie tych wydarzeń zostały zniszczone przez Prusów piastowskie grody w Węgrach koło Malborka i w Podzamczu koło Kwidzyna. Niewątpliwie już w drugiej połowie XII w. zasiedlone zostały obszary całego Pojezierza Iławskiego utożsamianego z historyczną ziemią pruską Pomezanią i taki obraz sytuacji osadniczej tego obszaru przedstawiają wzmianki zawarte w krzyżackich źródłach pisanych. W XII i XIII wieku w Pogezanii istniały ziemie: Pogyzan, Glottowia, Zambroch, Passaluc, Drusen, Wurmedyten i Gudikus. Na południu Pomezanii znajdowały się zaś ziemie: Resya (w rejonie Prabut i jeziora Dzierzgoń), Geria, Prezla i Rudencz, a na północy znajdowała się ziemia Pasulōwō (lub Posolua), ciągnąca się na północ być może aż do okolic Starego Pola, która była we wczesnym średniowieczu zamieszkiwany przez ludność słowiańską.

Pomezania była jednym z pierwszych terenów podbitych przez Zakon krzyżacki. W czasie I powstania pruskiego Pomezanowie walczyli przeciwko Zakonowi, natomiast podczas II powstania nie przyszli powstańcom z pomocą. Zachowali język i obyczaje, co umożliwiło w XVI wieku sporządzenie słownika języka pruskiego i katechizmu pruskiego („Enchiridion Pruski”). Pomezania jako pierwsza kraina pruska uległa osadnictwu niemieckiemu i polskiemu po podboju krzyżackim.

W trakcie podbojów Prus przez Zakon Krzyżacki, Pogezanie stawiali zacięty opór. W 1239 r. zostali podbici w trakcie wyprawy z udziałem księcia Ottona z Brunszwiku. Pogezanie – w przeciwieństwie do Pomezanów – brali udział w obu wielkich powstaniach pruskich oraz w powstaniu w 1278 roku, po którym przestali istnieć w wyniku represji krzyżackich, kiedy to plemię z wyjątkiem nielicznych, którzy schronili się na Litwie w okolicach zamku Grodno, zostało wybite lub wzięte do niewoli. Po zdławieniu wielkiego powstania Prusów (1260-1276) obszar Pogezanii stał się miejscem ożywionej działalności kolonizacyjnej zakonu.

28 lipca 1243 r. na terenie Pomezanii utworzono decyzją legata papieskiego Wilhelma z Modeny diecezję pomezańską, jedną z czterech diecezji pruskich. Obejmowała ona teren większości Prus Górnych leżący między biskupią Warmią a ziemią chełmińską. Siedzibą diecezji była katedra pomezańska w Kwidzynie, a podlegała ona metropolii w Rydze. Zarówno samą diecezję, jak i dominium należące do biskupów pomezańskich również nazywano Pomezanią. Niewielka część pruskiej Pogezanii (ziemia Gudikus) weszła zaś w skład komornictwa olsztyńskiego w biskupiej Warmii. Pozostała, większa część znalazła się w obrębie komturii elbląskiej.

Po II pokoju toruńskim w 1466 r. niewielka północna część Pogezanii obejmująca Elbląg oraz południowa część Pomezanii obejmująca Malbork weszła w skład województwa malborskiego I Rzeczypospolitej w Prusach Królewskich, a reszta ziem dawnej Pomezanii i Pogezanii pozostała w obrębie tylko zhołdowanych Prus Książęcych w okręgu Prusy Górne. W 1525 r. dobra diecezji pomezańskiej zostały zsekularyzowane i włączone do okręgu górnopruskiego.

Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon „Smok”. Po I rozbiorze Polski cały region ziemi malborskiej znalazł się pod panowaniem Prus.

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Plebiscyt objął obszar ówczesnych powiatów Prowincji Prus Zachodnich, położonych na wschód od Wisły: malborskiego, sztumskiego, kwidzyńskiego i suskiego, zamieszkiwanych przez istotny odsetek ludności polskiej. Ówczesny powiat elbląski i miasto Elbląg nie zostały natomiast objęte plebiscytem ze względu na niebudzącą wątpliwości przewagę liczebną ludności niemieckojęzycznej, pomimo ich historycznej przynależności do Prus Królewskich. Plebiscyt był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Większość powiatów zagłosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Powiśle wróciło do Polski dopiero w 1945 r. Lata II wojny światowej przyniosły wiele śmiertelnych ofiar i zniszczeń. W czasie wojny najbardziej ucierpiał Elbląg, Iława i Gardeja.

Od 1999 r. region ten jest podzielony pomiędzy województwo warmińsko-mazurskie, pomorskie oraz kujawsko-pomorskie.

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego regionu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego oraz kwidzyńskiego.

Warunki naturalne

Według podziału fizyczno-geograficznego Powiśle zajmuje w całości obszar Pojezierza Dzierzgońsko-Morąskiego, w większości obszar Doliny Kwidzyńskiej, Pojezierza Łasińskiego, Równiny Iławskiej, Równiny Warmińskiej i Wysoczyzny Elbląskiej oraz częściowo Pojezierza Brodnickiego, Żuław Wiślanych i Wybrzeża Staropruskiego.

Obszar

Powiśle obejmuje obecnie w woj. warmińsko-mazurskim powiaty: elbląski (bez północno-zachodniego skrawka gminy Młynary), iławski (bez gminy Lubawa), ostródzki (tylko północna część), nowomiejski (tylko północną część gminy Biskupiec, na północ od rzeki Osy), w woj. pomorskim: kwidzyński, sztumski i malborski (bez terenów na północ od Nogatu) oraz w woj. kujawsko-pomorskim powiat grudziądzki (tylko północną część gminy Świecie nad Osą, na północ od rzeki Osy).

Miasta

• Biskupiec
• Dzierzgoń
• Elbląg
• Gardeja
• Iława
• Kisielice
• Kwidzyn
• Malbork
• Miłakowo
• Miłomłyn
• Młynary
• Morąg
• Pasłęk
• Prabuty
• Susz
• Sztum
• Tolkmicko
• Zalewo

Galeria

• 
  Zamek kapituły pomezańskiej i Konkatedra św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie
• 
  Katedra św. Mikołaja w Elblągu
• 
  Kanał Elbląski
• 
  Zamek w Malborku
• 
  Neobarokowy ratusz w Iławie
• 
  Kościół Przemienienia Pańskiego w Iławie
• 
  Ratusz w Morągu
• 
  Pałac Dohnów w Morągu
• 
  Zamek w Pasłęku
• 
  Zamek w Sztumie
• 
  Brama Kwidzyńska w Prabutach
• 
  Konkatedra św. Wojciecha w Prabutach
• 
  Kościół św. Antoniego Padewskiego w Suszu
• 
  Pomnik św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Dzierzgoniu

Sąsiednie regiony

• Ziemia chełmińska
• Kociewie
• Żuławy
• Warmia
• Mazury