Kociewie

Kociewie – region etnograficzno-kulturowy, położony na Pomorzu Gdańskim, po lewej stronie Wisły.

Kociewie
Lokalizacja
Herb
Informacje
Państwo	Polska
Stolica	Starogard Gdański
Liczba ludności	ok. 350 tys.
Język	polski
Kod samochodowy	G lub C
Strona internetowa

Nazwa

Nazwa regionu jest późna i zagadkowa, do tej pory niewystarczająco objaśniona. Pierwszy jej zapis w formie Gociewie pochodzi z 10 lutego 1807 r. z meldunku ppłk. Hurtyga do generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Kolejne znane zapisy z II połowy XX wieku mają już postać Kociewie (Florian Ceynowa, Oskar Kolberg). Nazwa ta upowszechniła się w ciągu dwóch ostatnich stuleci. Jej etymologia nie jest pewna – wywodzi się ją od wyrazu kociełki, dniem. kotten ‘chaty’, kocze ‘lekko sklecone szałasy’, gw. kociewie ‘wiórzysko’, Gocie ‘Gotowie’, kocanki ‘nazwa rośliny’, kot, koc ‘samołówka rybacka’ lub rus. kočevьe ‘koczowisko, miejsce koczowania’.

Historia

Pierwsze wspólnoty terytorialne i grody opolne powstawały wzdłuż Wierzycy już w VII w. n.e. i do XII w. powstało ich ok. 30. Niektóre z nich przekształciły się w grody główne, a następnie kasztelanie, jak Świecie, Gniew, Lubiszewo, Nowe i Starogard. Inne zaginęły (jak Owidz koło Starogardu) lub straciły na znaczeniu. W II połowie X wieku ziemie dzisiejszego Kociewia próbował podporządkować sobie Mieszko I, Kazimierz Odnowiciel i Władysław Herman.

Na początku XII wieku Pomorze Gdańskie zostało podbite przez Bolesława Krzywoustego, który oddał je na krótki czas w zarząd Świętopełkowi, a całe terytorium poddał biskupstwu kruszwickiemu, a później włocławskiemu.

Pod koniec XII wieku Kociewiem władał książę Grzymisław, który miał swoje główne ośrodki w Lubiszewie i Świeciu. Po jego śmierci księstwo przeszło we władanie księcia gdańskiego Subisława I, który to był donatorem klasztoru cystersów w Oliwie w 1188 r., co potwierdza rosnącą samodzielność wynikającą z upadku pryncypatu w Polsce. Po śmierci Subisława księstwo gdańskie objął książę Sambor I, a księstwo świecko-lubiszewskie jego brat Mściwoj I. Księstwo świeckie od wschodu – ziemi chełmińskiej i Prus – oddzielała Wisła, od południa jego granice wyznaczała kasztelania wyszogrodzka i rzeki Kamionka oraz Dobrzynka aż do Gwdy, następnie granica biegła ku północy w górę Gwdy i Czarnej, gdzie schodziła się z granicą księstwa sławieńskiego i dalej na północy z granicą księstwa gdańskiego. Po śmierci Sambora I, Mściwoj I objął we władanie oba księstwa, dzieląc je przed śmiercią pomiędzy synów, Świętopełka II jako seniora panującego w księstwie gdańskim oraz Warcisława I, Sambora II i Racibora. Sambor II po dojściu do pełnoletniości otrzymał we władanie ziemię tczewsko–lubiszewską, stanowiącą dziś część Kociewia, mając początkowo swą siedzibą w Lubiszewie. Zapewne z uwagi na znaczenie Wisły jako drogi komunikacji i transportu przeniósł ją do Tczewa, przystępując w 1252 troku do budowy zamku oraz w 1260 r. do lokacji miasta. Na skutek braterskich wojen Sambor II musiał opuścić księstwo tczewsko-lubiszewskie, a jego ziemie zajął Świętopełk II, zwany Wielkim.

W latach siedemdziesiątych XIII w. Pomorzu Gdańskiemu zagrażały dwie siły: Brandenburgia od zachodu i Krzyżacy od wschodu. W tym czasie syn Świętopełka II, Mściwoj II, zjednoczył Pomorze Gdańskie. Postawa polityczna jego krewnych zmusiła go jednak do przekazania Krzyżakom w 1282 r. ziemi gniewskiej oraz znacznego obszaru na południe od Starogardu Gdańskiego (po drugiej stronie Wierzycy). Mściwoj II, dostrzegając niebezpieczeństwo ze strony Krzyżaków, nie mając potomków, darował za życia całe swe księstwo księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II (Kępno 1282). Po jego śmierci (1294) Przemysł II zjednoczył Pomorze Gdańskie z Wielkopolską, dzięki czemu został władcą Polski. Kiedy go zamordowano, Pomorzem Gdańskim krótko rządził Leszek Inowrocławski z Kujaw, a po nim Władysław Łokietek (1296-1300). Wzmógł się wówczas napływ ludności kujawskiej i wielkopolskiej na teren Pomorza Gdańskiego.

Pełnomocnikiem Łokietka na Pomorzu był początkowo wojewoda pomorski Jankowic, a od 1299 r. wojewoda gdański Święca, co miało pomóc w pozyskaniu przychylności pomorskiego możnowładztwa. Syn Święcy, Piotr, otrzymał od Łokietka godność kanclerza pomorskiego. Wkrótce jednak wypędzono Łokietka, a królem został czeski król Wacław II, któremu przysięgę wierności złożył Piotr Święca, otrzymawszy za to zamek w Nowem wraz z okolicznymi ziemiami. W 1304 r. Łokietek podjął walkę o odzyskanie tronu Polskiego. W jej trakcie w zmarł Wacława II, a jego miejsce zajął jego syn Wacław III, który zmarł już w 1306 r. Łokietek natychmiast przybył na Pomorze, gdzie Święcowie powrócili do łask Łokietka. Jednak już wkrótce ponownie zdradzili Łokietka, sprzysięgając się z Branderburczykami. Zdrada Święców, którzy poddali margrabiom brandenburskim księstwo, wywołała walki na Pomorzu Gdańskim między ludnością polską, Brandenburczykami i Krzyżakami, do których zwrócił się o pomoc sędzia pomorski Bogusza, nie doczekawszy się odsieczy ze strony Łokietka.

Na skutek złych umów i podstępu Krzyżacy w 1308 r. zajęli Gdańsk pod pretekstem niezapłacenia za pomoc w walce z Brandenburgią, mordując przy tym wielu mieszkańców, co w historii zostało określone jako „rzeź Gdańska”. Od tej chwili Krzyżacy zaczęli realizować swój plan opanowania lewego brzegu Wisły. Wskutek tej wojny Krzyżacy zajęli w 1308 r. północne Pomorze (Gdańsk, Tczew, Nowe). W ręku Łokietka pozostało jedynie księstwo świeckie, które Krzyżacy podbili w następnym roku. W ten sposób Krzyżacy opanowali szlak wiślany i Pomorze Gdańskie na prawie 160 lat. Władysław Łokietek w 1320 r., a później Kazimierz Wielki starali się odzyskać te ziemie drogą dyplomatyczną, występując do kolejnych papieży z protestem przeciwko Krzyżakom. Pomiędzy pierwszym i drugim procesem Krzyżacy zaatakowali Polskę, pustosząc znaczne połacie kraju. Wyrok sędziów papieskich (1339) skazał zakon na zwrot Pomorza Gdańskiego, lecz władze krzyżackie wyroku nie przyjęły, odwołując się do papieża Benedykta. Król Kazimierz uwikłany w spór o Śląsk zdecydował się zawrzeć w 1343 roku w Kaliszu pokój wieczysty, zrzekając się Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, które zostały formalnie uznane za darowiznę dla zakonu, natomiast Krzyżacy zwrócili Kujawy i ziemię dobrzyńską.

Kiedy zakon złamał traktat melneński i spustoszył ziemię dobrzyńską, Kujawy i Krajnę (1431), stany pruskie sprzeciwiły się polityce władz krzyżackich. W 1440 r. powstał antykrzyżacki Związek Pruski w Kwidzynie, a pieczęcie pod aktem konfederacyjnym złożyło 53 przedstawicieli szlachty i 19 miast Pomorza. Z terenu Kociewia pieczęcie złożyli Gotszalk ze Smoląga, Jan z Jani, Jan z Turzy oraz Paszko ze Świerkocina. Na wniosek zebranych król Kazimierz Jagiellończyk inkorporował Pomorze (Prusy Królewskie) do Polski, skutkiem czego wybuchła wojna trzynastoletnia, zakończona II pokojem toruńskim w 1466 r.

Z zachodniej części byłego państwa krzyżackiego (na obszarze ok. 23.900 km²) utworzono Prusy Królewskie, podzielone na trzy województwa: malborskie, chełmińskie i pomorskie. To ostatnie podzielone zostało na 8 powiatów. Trzy z nich: nowski, świecki i tczewski (wraz z Gniewem, Starogardem, Skarszewami i Kościerzyną) objęły tereny dzisiejszego Kociewia. Powiat tczewski był największy terytorialnie i obejmował obszar ok. 3.000 km².

W okresie reformacji wiele mieszkańców Kociewia przeszło na luteranizm, ale po działaniach biskupa Rozrażewskiego mieszkańcy wsi powrócili do wiary ojców. Jednak w miastach luteranie pozostali na stałe. Znaczny rozwój protestantyzmu nastąpił w okresie zaborów.

W czasie II wojny szwedzkiej Prusy Królewskie zostały spustoszone; zaludnienie Pomorza spadło o 60%. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna północna, w czasie której przez Pomorze przeszły wojska szwedzkie i rosyjskie; towarzyszyła im epidemia dżumy.

Po I rozbiorze Prusy Królewskie znalazły się w Prusach. Nowe władze utworzyły prowincję Prusy Zachodnie, do której włączyły powiat kwidzyński i ziemię lęborską. Zlikwidowano autonomię miast i skonfiskowano dobra kościelne, osłabiono pozycję szlachty. Jednakże już w 1772 r. zniesiono pańszczyznę w dobrach królewskich, a na początku XIX wieku zlikwidowano ją na całym obszarze. Wprowadzono wówczas również dekret o wykupie prywatnych miast przez państwo. Po wojnach napoleońskich Pomorze należało do najsłabiej zaludnionych terenów Prus. Około połowy wieku zaczęła się akcja germanizacyjna, która wzmogła się w latach 70. XIX wieku, kiedy niemiecki stał się językiem urzędowym. Wywołało to m.in. wśród dzieci i ich rodziców opór, który przerodził się w 1906 r. w słynne strajki szkolne. Tak samo jak w Wielkopolsce Polakom zabraniano budować nowe domy, niektórzy walczyli z tym, mieszkając w wozie cygańskim (Gackowski) czy w ziemiance (Sternicki). Represje wywoływały opór i jednoczyły Polaków, którzy skupowali ziemię, zakładali towarzystwa i spółki rolnicze, banki, wydawali gazety. Szczególną rolę w krzewieniu i podtrzymaniu polskości odgrywała założona w 1836 r. w Pelplinie przez biskupa chełmińskiego A. Sedlaga Szkoła Katedralna i Śpiewacza dla chłopców, która z czasem stała się progimnazjum, a następnie Collegium Marianum.

Kociewie wróciło do Polski w 1920 r. i w całości weszło w skład województwa pomorskiego. Lata II wojny światowej przyniosły wiele śmiertelnych ofiar i zniszczeń. Utworzone województwo gdańskie objęło jedynie część ziemi kociewskiej i pomimo kolejnych zmian administracyjnych Kociewie współcześnie jest podzielone pomiędzy województwo pomorskie, a województwo kujawsko-pomorskie.

Obszar

Mapa Kociewia

Kociewie leży na styku dwóch województw – pomorskiego i kujawsko-pomorskiego, tuż przy Trójmieście. Położone jest na zachodnim brzegu Wisły w dorzeczu Wdy i Wierzycy oraz obejmuje wschodnią część Borów Tucholskich. W przybliżeniu Kociewie zajmuje obszar obecnych powiatów: starogardzkiego, tczewskiego i północnej części świeckiego.

Granicą borowiacko-kociewską jest dawna puszcza na północ i zachód od Śliwic i Osówka aż po rzekę Wdę. Pomiędzy tymi dwiema starymi wsiami a odległą o ponad 20 km Wdą, gdzie dopiero znajdowały się osady dzisiejszego Kociewia, znajdował się teren niezamieszkany. Dopiero w ciągu XVII stulecia osadnicy od terenu borowiackiego i od Wdy z terenu Kociewia zaczęli tę część borów zaludniać.

Fale osadnicze borowiackie i kociewskie nachodziły na siebie gdzieś w rejonie wówczas powstałych Osiecznej i Ocypla.

Spośród Kociewiaków wyróżniano następujące grupy etniczne:

• Lasacy – w Borach Tucholskich
• Feteracy – z okolic Pelplina
• Górale – zamieszkujący wyżynne obszary w północnej części regionu
• Piaskarze – w okolicach Śliwic
• Olędracy – zamieszkujący nad Wisłą
• Samburczycy – z okolic Tczewa.

Miasta

• Czarna Woda
• Gniew
• Nowe
• Pelplin
• Skórcz
• Starogard Gdański
• Świecie
• Tczew

Warto zobaczyć

Bliskość morza, niezliczonych jezior, Borów Tucholskich oraz ponad 400 km urokliwych tras rowerowych gwarantują tutaj udany wypoczynek. Zachwycają malownicze wiatraki, przyroda oraz ciekawe tradycje. Tu spotykają się rzeki Wda, Wisła i Wierzyca, oferując między innymi wspaniale spływy kajakowe. Skarbem regionu są niezwykłe zabytki oraz kultywowane zwyczaje.

• Czarna Woda – najmłodsze miasto Kociewia, które otrzymało prawa miejskie dopiero w 1993 r. Do rzeczy wartych tutaj zobaczenia należy wystawa przyrody oraz Kościół Matki Boskiej Częstochowskiej.
• Gniew – miasteczko z niezwykłym zabytkiem oraz wizytówką miasta, jakim jest odrestaurowany zamek krzyżacki. Możemy tu zobaczyć także pałac Marysieńki, wzniesiony przez króla Jana III Sobieskiego w 1679 r. w prezencie dla swej żony Marii Kazimiery.
• Nowe – do najważniejszych jego zabytków należą: zachowany do dziś niemal nienaruszony układ średniowieczny miasta, zamek krzyżacki z poł. XIV w., mury miejskie, Fara pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty, Kościół św. Maksymiliana Marii Kolbe oraz kaplica pw. św. Jerzego.
• Pelplin – podziwiać można tu gotycki, pocysterski zespół klasztorny, ogrody biskupie i seminaryjne oraz oryginalny egzemplarz tzw. Biblii Gutenberga.
• Skarszewy – do miejsc wartych tutaj uwagi należą: rynek z zabytkową fontanną i eklektycznym ratuszem, gotycki Kościół św. Michała Archanioła z barokowym wyposażeniem, neogotycki Kościół poewangelicki św. Maksymiliana Marii Kolbego, pozostałości zamku Joannitów oraz murów obronnych miasta.
• Skórcz – głównym zabytkiem miasta jest gotycki kościół Wszystkich Świętych, wzniesiony w XIV w. Ponadto znajdują się tu zabytkowe domy i kamienice.
• Starogard Gdański – stolica i jednocześnie największe miasto na Kociewiu. W Muzeum Ziemi Kociewskiej zdobędziemy wiele informacji na temat historii miasta, a także kociewskiego haftu i tutejszej gwary. Muzeum mieści się w dwóch basztach stanowiących niegdyś część murów miejskich. Będąc w Starogardzie, odwiedzić powinniśmy także piękny, elektyczny pałac Wiechertów – rodu, który pod koniec XIX w. był właścicielem tutejszych młynów wodnych i rozwijał obecną na tym terenie od wieków tradycję młynarstwa. Przejdźmy także na zabytkowy rynek miejski, gdzie pośrodku znajduje się neorenesansowy ratusz z początków XIX w. Następnie odwiedzimy jedną ze staromiejskich restauracji, aby spróbować lokalnych przysmaków takich, jak kociewski pasztet z kury czy kociewska zupa parzybroda z białej kapusty. Będąc w Starogardzie Gdańskim, koniecznie wybierzmy się też na spacer śladami Kazimierza Deyny – wielkiego piłkarza reprezentacji Polski, który swoją karierę sportową zaczynał właśnie w tym mieście.
• Świecie – warto tutaj zobaczyć neogotycki ratusz z 1879 r., gotycki zamek krzyżacki z XIV wieku, Kościół farny MB Częstochowskiej i św. Stanisława BM, Kościół poewangelicki św. Andrzeja Boboli oraz klasztor pobernardyński i kościół Niepokalanego Poczęcia NMP. To tutaj co roku hucznie obchodzony jest dzień Bałabuna, czyli kociewskie święto ziemniaka.
• Tczew – najstarsze miasto na Kociewiu, które otrzymało prawa miejskie w 1260 r. Rozwój zawdzięcza Samborowi II panującemu na tych ziemiach w XIII w. oraz zakonowi joannitów. Charakterystyczną budowlą jest Kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego pochodzący z XIII w. z jego ogromną wieżą i pięknym, barokowym wnętrzem. Następnie odwiedzimy Muzeum Wisły stanowiące oddział Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Jeśli czas nam pozwoli, zobaczmy zabytkowy budynek Szkoły Morskiej 1920 r. Warto, bo była to pierwsza taka placówka w Polsce! Na liście wielkich zabytków inżynierii budowlanej, tuż obok wieży Eiffla, umieszczony został tczewski most na Wiśle, który w r. 1857 był jednym z najdłuższych ówczesnych mostów świata.

Sąsiednie regiony

• Bory Tucholskie
• Ziemia chełmińska
• Powiśle
• Żuławy
• Kaszuby