Szwajcaria: Różnice pomiędzy wersjami
Usunięta treść Dodana treść
Poprawienie |
Dodana została HISTORIA. |
||
Linia 31:
=== Historia ===
W starożytności terytorium obecnej Szwajcarii było zamieszkane przez Retów i Celtów; jedno z plemion celtyckich, Helweci, osiedliło się na przełomie II i I w. p.n.e. w dolinie rzeki Aare; od 58 p.n.e. w składzie rzymskiej prowincji Galii; w połowie V w. południowo-zachodnia Szwajcaria została opanowana przez Burgundów, północno-wschodnia przez Alemanów. Od 534-535 w państwie Franków. W IX w. podzielona między Królestwo Burgundii i Niemcy, od 1032-1034 pod władzą cesarzy. W XI-XIII w. rozwój świeckich i duchownych władztw terytorialnych. W drugiej połowie XIII w. w południowo-zachodniej Szwajcarii przewaga hrabiów sabaudzkich, w północnym wschodzie Habsburgów.
Początki i rozwój terytorialny Szwajcarii:
W 1291 roku zagrożone w swej wolności prakantony Uri, Schwyz i Unterwalden zawarły związek wieczysty – ''Akt Konfederacji Szwajcarskiej''; układ ten (wielokrotnie zagrożony) stał się podstawą powstania Związku Szwajcarskiego; z dalszą walką o uniezależnienie się od Habsburgów wiążą się legendy o przysiędze na Rutli, o Wilhelmie Tellu i Winkelriedzie. Zwycięstwa Szwajcarów nad wojskami Habsburgów, 1315 pod Morgarten, 1386 pod Sempach i 1388 pod Nafels, utrwaliły niezależność polityczną Szwajcarów. W latach 1332-1353 do Związku Szwajcarskiego przystąpiły: Lucerna, Zurych, Glarus, Zug oraz Berno.
Dalsze sukcesy członków Związku doprowadziły do uznania Związku Szwajcarskiego przez cesarstwo (1499).
Zwycięstwa w wojnach rozsławiły Szwajcarów w Europie, starano się pozyskać ich jako sojuszników lub jako wojsko zaciężne (najemnicy szwajcarscy).
1501-1513 do Związku przystąpiły: Bazylea, Szafuza, Appenzell, sprzymierzyła się Gryzonia. 1500-1515 Szwajcarzy wzięli udział w wojnach włoskich, zyskując dla Związku Szwajcarskiego m.in. Locarno, Lugano i (do 1797) Valtellinę nad Adygą. Ekspansja terytorialna Szwajcarii została zakończona w roku 1515 wskutek przegranej bitwy pod Marignano, w której zwyciężyła koalicja Republiki Weneckiej i Francji.
Okres Reformacji:
W XVI w. Szwajcaria stała się jednym z głównych ośrodków reformacji (Jan Kalwin), która objęła głównie kantony miejskie. W 1531 r., po wojnie kantonów protestanckich z katolickimi (wiejskimi), nastąpiło ustalenie podziału wyznaniowego kantonów. Pokój westfalski z roku 1648 zatwierdził niepodległość Szwajcarii i uniezależnił ją od Rzeszy; długi okres pokoju był korzystny dla rozwoju miast. W drugiej połowie XVII w. nastąpił napływ francuskich hugenotów, głównie rzemieślników, pomyślny rozwój gospodarczy (przędzalnie i tkalnie jedwabiu i bawełny, produkcja zegarków). W XVIII w. wystąpiły oznaki kryzysu związanego z brakiem władzy centralnej i jedności politycznej; faktyczne rządy bogatego patrycjatu miejskiego i szlachty budziły sprzeciw reszty społeczeństwa, równocześnie rodziły się pierwsze próby integracji elit społecznych przez różne dobrowolne zrzeszenia
Okres Rewolucji francuskiej:
Pod wpływem haseł rewolucji francuskiej z 1789 r. działacze liberalno-lewicowi, w porozumieniu z rządem francuskim, zainicjowali w 1798 r. powstanie w Vaud. Na skutek działań zbrojnych tzw. ''Stara Konfederacja Szwajcarska'' została zastąpiona nowym państwem o nazwie Republika Helwecka. Wewnętrzne walki polityczne, rabunki dokonywane przez Francuzów oraz narzucona przez Napoleona I Bonaparte<sup>[potrzebny przypis]</sup> nowa, uzależniająca Szwajcarię od Francji konstytucja oraz zmuszenie Szwajcarów do udziału w wojnach napoleońskich budziły nastroje antyfrancuskie.
Okres neutralności:
W 1813 r. rząd Szwajcarii ogłosił neutralność, którą w 1815 r. zagwarantował kongres wiedeński. W 1817 r. Szwajcaria przystąpiła do Świętego Przymierza, co wzmocniło siły konserwatystów. Spory katolików z protestantami i liberałów z klerykałami doprowadziły w 1847 r. do wojny domowej, w której zwycięstwo odnieśli radykałowie szwajcarscy. W 1848 r. uchwalono nową demokratyczną konstytucję (zatwierdzoną w referendum stosunkiem głosów około 170 tys. „za”, około 72 tys. „przeciw”) – związek państw przekształcił się w państwo związkowe, od roku 1874 zwane republiką federacyjną z siedzibą rządu w Bernie. Na przełomie XIX i XX w. rozpoczął się szybki rozwój przemysłu, udział w handlu międzynarodowym. W strukturze przemysłu dominowały drobne przedsiębiorstwa. Szwajcaria stała się centrum finansowym o znaczeniu międzynarodowym (znaczne dochody z turystyki zagranicznej) – nastąpił wzrost stopy życiowej ludności, głównie w rejonach wschodnich, najsłabiej w południowych. Jako kraj swobód demokratycznych, od XIX w. Szwajcaria stała się schroniskiem emigrantów politycznych (m.in. polscy wychodźcy popowstaniowi, polscy emigranci-socjaliści) oraz ośrodkiem zagranicznym rewolucjonistów rosyjskich. Wyższe uczelnie szwajcarskie przyciągały młodzież polską z 3 zaborów.
W końcu XIX wieku Szwajcaria zaczęła tworzyć swój system obronny, Redutę Centralną.
XX wiek:
Podczas I i II wojny światowej Szwajcaria zachowała neutralność. Od roku 1921 była członkiem Ligi Narodów, której udzieliła siedziby w Genewie. W okresie międzywojennym władzę sprawowały rządy koalicyjne (główne znaczenie Szwajcarskiej Partii Radykalno-Demokratycznej). Szwajcaria stała się krajem wysoko uprzemysłowionym, jednak ze względu na warunki geograficzne przemysł był rozmieszczony bardzo nierównomiernie; kantony pozbawione go zupełnie, jak np. Gryzonia, rozwinęły na wielką skalę usługi turystyczne i hotelarstwo; pomimo tego poziom bezrobocia w niektórych regionach był wysoki, co powodowało obawy przed zalewem emigrantów zarobkowych (''Überfremdung''). W polityce zagranicznej, mimo kompromisów wobec narastającego w Europie faszyzmu, udało się Szwajcarii zachować neutralność, mimo prozachodnich sympatii. Od roku 1923 ekonomicznie i politycznie związała ze sobą Księstwo Liechtensteinu.
W latach 30. XX wieku Szwajcaria rozpoczęła przygotowania do obrony kraju, mając na uwadze, że jej terytorium (zwłaszcza między Jeziorem Bodeńskim a Bazyleą) może zostać wykorzystane w wojnie Niemiec (i ewentualnie Włoch) z Francją. W związku z powyższym postanowiono przygotować kraj do obrony okrężnej, aby być gotowym do odparcia ewentualnej agresji z każdego kierunku. W istocie jednak rozumiano, że ewentualna agresja może nadejść tylko ze strony Niemiec, a budowa fortyfikacji na granicy z Francją w Jurze, konfiskata wydanych "Rozmów z Hitlerem" Rauschninga czy nawoływanie prasy do powściągania krytyki wobec Niemiec miały być tylko demonstracjami neutralności. Od samego początku wojny uważano Niemców za agresorów, którzy w wyniku swojej bezwzględności rozpętali konflikt rezygnując z pokojowych negocjacji na temat Gdańska i Pomorza. Sama Polska cieszyła się przy tym wielka sympatią, a wyrazem poparcia dla jej postawy było powołanie organizacji charytatywnej "Pro Polonia" od początku konfliktu. Wydany w Niemczech zakaz rozpowszechniania prasy szwajcarskiej ułatwił podjęcie decyzji o zakazie przywozu do Szwajcarii gazet ''Reichsdeutsche'', ''Alemanne'' i ''Der Stürmer''. Cenzurowano też niemieckie kroniki filmowe. Co jednak czekało Szwajcarię w przypadku zwycięstwa niemieckiego, obywatele tego kraju mogli usłyszeć samemu słuchając emitowanych przez radio niemieckich piosenek żołnierskich, wśród których znajdowała się ta o treści ''und die Schweiz, das Stachelschwein, nehmen wir am Heimweg ein!'' [''a jak będziemy wracać do domu, po drodze podbijemy Szwajcarię, tego jeżozwierza!''].
W czasie II wojny światowej Szwajcaria ułatwiała działalność mającego siedzibę na jej terytorium Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. W tym czasie ożywioną działalność prowadziły na jej terenie wywiady stron walczących, m.in. USA (Allen Dulles), z którym potajemnie współpracowało dowództwo armii szwajcarskiej. W 1940 r., po klęsce Francji, w Szwajcarii internowano 43 tys. żołnierzy francuskich i polskich, przyjęto też - mimo wprowadzenia 1 września 1939 obowiązku wizowego - 51219 uchodźców (w tym Tomasza Manna), co dało asumpt do nazwania kraju ''przepełnioną szalupą ratunkową'':
''Ktokolwiek dowodzi małą szalupą ratunkową o niewielkiej pojemności, która jest już prawie pełna i na dodatek ma równie ograniczone zapasy żywności, kiedy widzi, że obok krzyczą tysiące rozbitków z tonącego statku, domagając się pomocy, musi być twardy, gdyż nie może ich wszystkich uratować. Nie zachowuje się nieludzko, kiedy wcześnie ostrzega przed fałszywymi nadziejami, i stara się ocalić przynajmniej tych, których już zabrał na pokład'' (z przemówienia szwajcarskiego ministra spraw wewnętrznych Eduarda von Steigera do młodzieży w zuryskiej dzielnicy Oerlikon w sierpniu 1942).
W istocie rzeczy Szwajcaria odmawiała przyjmowania na swoje terytorium wyłącznie mężczyzn w wieku 16-60 lat (z wyjątkiem krótkiego okresu w sierpniu 1942, kiedy zarządzeniem Rady Związkowej nakazano ekstradycję wszystkich nielegalnych imigrantów; postanowienie to było jednak oprotestowywane, a nawet sabotowane przez część kantonów, w związku z czym w praktyce nie weszło w życie, a w okresie sierpień-grudzień 1942 do kraju wpuszczono 7899 osób, a 1949 odmówiono wstępu). Przyjęcie większej ilości uchodźców byłoby łatwiejsze, gdyby inne kraje neutralne lub alianckie zobowiązały się do ich późniejszego wpuszczania na swoje terytorium. Tymczasem w 1940 kraje alianckie przyjęły 170 osób, które opuściły Szwajcarię, w 1941 - 1201, a na początku 1942 - 148 (USA przyjęły odpowiednio zaledwie 32, 566 i 30 osób). Z kolei Niemcy, zirytowani faktycznym brakiem restrykcji w przyjmowaniu żydowskich uchodźców, których do Szwajcarii przedostało się ok. 10 tysięcy, określali Szwajcarów w swoich pismach propagandowych jako ''górskich semitów'' (''Bergsemiten''). Po kapitulacji Włoch, władze Szwajcarii przystały na przyjmowanie wszystkich uchodźców żydowskich z tego kraju, w wyniku czego tylko do końca 1943 przyjęto 7800 cywili, a ponadto 20 tys. włoskich żołnierzy. W 1944 konfederacja postanowiła przyjąć dodatkowo 14 tys. węgierskich Żydów, jednakże z uwagi na brak możliwości przewiezienia ich do Szwajcarii, konsul szwajcarski w Budapeszcie Carl Lutz, działający w podobny sposób jak Raoul Wallenberg, "ograniczył się" do wydawania szwajcarskich dokumentów, które dostały się w ręce 62 tys. ze 100 tys. uratowanych węgierskich Żydów. W lutym 1945 Szwajcaria przyjęła 1200 Żydów uwolnionych z Terezina. Jednocześnie, chcąc uniknąć napływu zbrodniarzy nazistowskich, zamknięto granicę z Niemcami.
Według stanu z dnia zakończenia II wojny światowej, Szwajcaria miała na swoim terytorium 106-115 tys. uchodźców, w tym 46470 internowanych żołnierzy. Ogółem przez cały okres wojny w Szwajcarii znalazło schronienie 295 381 osób: 103 869 internowanych żołnierzy, 55 018 uchodźców cywilnych (w tym 21 858 Żydów), 9909 emigrantów przybyłych w sposób legalny (w tym 6654 Żydów), 251 uchodźców politycznych, 59 785 dzieci (przybywających z krajów okupowanych na określony czas celem poprawy zdrowia) oraz 66 549 przygranicznych uchodźców, którzy chronili się na terenie konfederacji na czas przejścia frontu. Odmowa wstępu dotknęła 24 398 osoby, w tym 9703 znane z nazwiska. Na pomoc uchodźcom w latach 1936-1954 Szwajcaria wydała 128 mln franków ze źródeł publicznych oraz 87 mln franków ze źródeł prywatnych. 19-tys. społeczność szwajcarskich Żydów wsparła uchodźców kwotą prawie 10 mln franków. Ponadto konfederacja w l. 1940-1950 przekazała na pomoc uchodźcom w innych krajach - głównie za pośrednictwem Czerwonego Krzyża - blisko 352 mln franków ze źródeł federalnych i ponad 631 mln franków ze środków prywatnych.
Ze względu na brak samowystarczalności gospodarczej, w czasie wojny odbywała się normalna wymiana towarowa między Niemcami a Szwajcarią. Pomimo zatrudnienia 1/3 ludności spośród 4,2 mln populacji w rolnictwie, Szwajcaria uzależniona była od sprowadzania żywności i paliw, w tym węgla i gazu, dlatego też wprowadzono ich reglamentację (np. benzyna była dostępna wyłącznie dla pojazdów wojskowych i służby zdrowia, a miesięczny przydział masła wynosił 100g) oraz próbowano używania zamienników (np. torfu jako opału). Szwajcarskie firmy i ich filie w Niemczech korzystały z pracy przymusowej robotników i jeńców wojennych. Szwajcaria produkowała broń (np. działka przeciwlotnicze Oerlikon) dla wszystkich stron konfliktu, zarówno dla krajów neutralnych (Turcji, Danii, Holandii i Jugosławii przed zaatakowaniem 3 ostatnich państw przez Niemcy), jak i Wielkiej Brytanii, Francji (do 1940) oraz nazistowskich Niemiec, przy czym eksport materiałów wojennych wymagał zezwolenia Rady Związkowej. Ze swojej strony Wielka Brytania wprowadziła natomiast embargo na dostawę do Szwajcarii wszelkich towarów, które mogłyby być następnie odsprzedane III Rzeszy. Niezależnie od tego przez długi okres szmuglowano tam jednak (przez neutralną Portugalię) precyzyjne części do maszyn (ciągadła diamentowe, kamienie zegarkowe, chronografy), w tym zapalników do bomb, które przesyłano jako przesyłki prywatne lub reklamowe (próbki handlowe). Aby uniknąć zadrażnień z Niemcami, wprowadzono łagodną, represyjną cenzurę publikacji, które mogłyby być uznawane za stronnicze (zakazano m.in. publikacji karykatur Hitlera czy znanego wystąpienia deputowanego z Graubünden Gaudenza Canovy), wzywając zarazem obywateli do zachowywania tajemnicy państwowej. Od 1944 Szwajcaria stała się miejscem wymiany ciężko rannych jeńców obydwu stron walczących w sąsiadujących krajach.
Będąc uzależnioną od niemieckich dostaw (a także włoskiego tranzytu - Szwajcaria nadal utrzymywała swoją flotę handlową składającą się z 14 statków i operującą z portów włoskich, jeden z nich został w czasie wojny storpedowany przez U-boota), Szwajcaria dążyła jednak do zapewnienia sobie samowystarczalności w zakresie wyżywienia (plan Wahlena); o ile w 1938 pod uprawę przeznaczano zaledwie 17% użytków rolnych, o tyle w 1942 już 46%. Areał upraw wzrósł ze 183 tys. ha do blisko 500 tys. ha. Mimo tych działań, podstawą wyżywienia był dwudniowy chleb z mąki ziemniaczanej (sprzedaż świeższego była zakazana). Pomimo tego zachęcano do dobroczynności i pomocy (zarówno uchodźcom - w tym zbiegłym z robót przymusowych obywatelom ZSRR, jak i własnym obywatelom), co było koniecznością w obliczu kryzysu, jaki w okresie wojny przeżywała branża turystyczna. Ponieważ zmobilizowani mężczyźni otrzymywali bardzo niski żołd, wynoszący zalewie 2 franki dziennie (równowartość piwa), w 1940 wprowadzono funkcjonujący do dzisiaj system ubezpieczeń społecznych, polegający na potrącaniu 2% wynagrodzenia, w zamian za co zmobilizowanym wypłacany jest zasiłek w wysokości 80% stałego wynagrodzenia.
W czasie II wojny światowej przywrócono w Szwajcarii karę śmierci za zdradę i szpiegostwo, którą wykonano w przypadku 15 wyroków z 33 wydanych. Zdrajców rozstrzeliwali żołnierze z jednostki, w której służyli.
Korzystając z tajemnicy bankowej w latach 1938-1945 Niemcy przekazali do Szwajcarii aktywa o szacunkowej wartości 6 miliardów dolarów (dziś to kwota około 60 miliardów dolarów; w poł. lat 90. XX wieku 2 szwajcarskie banki komercyjne wypłaciły 1,25 mld USD jako zwrot środków pochodzących z grabieży mienia żydowskiego przez Niemców), a rząd szwajcarski mimo świadomości pochodzenia tych środków nie zatamował ich napływu mimo wezwań krajów alianckich. W 1940 w czasie kampanii francuskiej dochodziło do zestrzeliwania naruszających szwajcarską przestrzeń powietrzną samolotów Luftwaffe (co najmniej 11 samolotów), w odpowiedzi na co niemieccy dywersanci mieli wysadzić w powietrze dwie bazy powietrzne i fabrykę amunicji, do czego nie doszło na skutek dekonspiracji. Szwajcarska obrona przeciwlotnicza zestrzeliwała też - aczkolwiek mniej gorliwie - przelatujące przez swoje terytorium alianckie bombowce, a na skargi państw osi Szwajcarzy odpowiadali złośliwie, że ich obrona plot nie jest tak doskonała jak niemiecka. W kwietniu 1944 amerykańska 8 Armia Powietrzna zbombardowała pomyłkowo Szafuzę, w wyniku czego zginęło 37 osób. Wiosną 1944 pod Zurychem wylądował pomyłkowo nowoczesny niemiecki myśliwiec nocny Me110 z 60-cm radarem, który na skutek niemieckich żądań został następnie zniszczony (jego zdjęcia przekazano jednak wcześniej USA). 5 września 1944 4 szwajcarskie messerschmitty, eskortujące uszkodzony bombowiec amerykański do lotniska internowania w Dübendorf pod Zurychem (dwa samoloty po obu stronach skrzydeł samolotu naruszającego przestrzeń plus dwa gotowe do zestrzelenia intruza z tyłu), zostały zaatakowane przez amerykańskie samoloty myśliwskie P-51 Mustang, które zestrzeliły jeden samolot szwajcarski, a drugi uszkodziły. Amerykańscy lotnicy często mylili bowiem szwajcarskie samoloty myśliwskie produkcji niemieckiej z maszynami Luftwaffe. 10 września 1944 doszło do kolejnego starcia powietrznego z amerykańskim Mustangiem nad szczytami Jury, a w listopadzie 1944 Amerykanie zbombardowali stację rozrządową w Bazylei, czemu towarzyszyły ataki powietrzne dokonywane z niskiego pułapu. Ogółem od 1943 do 1945 w Szwajcarii rozbiło się lub przymusowo lądowało 166 samolotów US AF. Zestrzeliwanych lotników amerykańskich przetrzymywano w obozie internowania nieopodal Davos. W czasie całej wojny internowano 1742 żołnierzy amerykańskich.
Po II wojnie światowej władzę w Szwajcarii sprawowały nadal rządy koalicyjne – trzon stanowili radykalni demokraci, chrześcijańscy konserwatyści i socjaldemokraci.
Szwajcaria jest członkiem-założycielem (1960) Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Od 1963 r. Szwajcaria jest członkiem Rady Europy oraz wielu agencji i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, siedzibą licznych organizacji i miejscem konferencji międzynarodowych (m.in. obrady Konferencji Bezpieczeństwa i SALT w Genewie) oraz spotkań na szczycie, np. Michaiła Gorbaczowa i Ronalda Reagana w 1985. W 1972 Szwajcaria podpisała układy w sprawie ustalenia nowych stosunków z EWG o strefie wolnego handlu. W roku 1986 referendum odrzuciło propozycję Rady Związku formalnego przystąpienia Szwajcarii do ONZ. Wobec tworzenia się w Europie wspólnego rynku od końca lat osiemdziesiątych do 1992 r. w Szwajcarii toczyła się dyskusja o przyłączeniu się do Wspólnot Europejskich. W maju 1992 r. Szwajcaria została członkiem Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Podpisany w tym samym miesiącu układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym został odrzucony przez referendum z grudnia 1992 r., co wynikało z przywiązania społeczeństwa do tradycyjnych wartości szwajcarskiego federalizmu i zasady neutralności oraz z obaw przed dalszym napływem cudzoziemskich robotników. Mimo to postępuje integracja Szwajcarii ze strukturami europejskimi – porozumienia handlowe między Szwajcarią a Unią Europejską kończące rokowania prowadzone w latach dziewięćdziesiątych, zostały zaakceptowane w referendum 2000. Od 12 grudnia 2008 roku Szwajcaria została członkiem układu z Schengen.
<br />
=== Kultura i sztuka ===
| |||